Rataj Maciej (1884–1940), nauczyciel, działacz ruchu ludowego, marszałek Sejmu, minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Ur. 19 II we wsi Chłopy w okolicach Lwowa, był synem Wojciecha, właściciela ośmiomorgowego gospodarstwa, i Józefy z Nowickich. Ojciec R-a interesował się sprawami publicznymi, prenumerował pismo „Wieniec i Pszczółka”, zbierał i czytał książki oraz kalendarze.
Przez rok R. chodził do szkółki ludowej w swej rodzinnej wsi. Następnie uczył się w szkole wydziałowej w pobliskim miasteczku Komarno, a w l. 1896–1904 w IV Gimnazjum Klasycznym we Lwowie. Przez cały czas nie otrzymywał z domu żadnej pomocy «poza dobrym słowem i czułym sercem» („Wici” 1946 nr 24), korepetycje stanowiły źródło jego utrzymania. Uczestniczył w pracach uczniowskiego kółka samokształceniowo-wychowawczego. W r. 1900 wygłosił dla mieszkańców rodzinnej wsi pierwszy swój odczyt i w t. r. nadesłał do „Przyjaciela Ludu” swą pierwszą korespondencję. W związku z tym zyskał w szkole opinię «podejrzanego politycznie». Był jednym z lepszych uczniów. W l. 1904–8 studiował filologię klasyczną w Uniw. Lwow. W czasie studiów był członkiem zarządu koła Tow. Szkoły Ludowej im. T. Kościuszki oraz działał w «Bratniej Pomocy». Pisał korespondencje do „Kuriera Lwowskiego” i „Przyjaciela Ludu”. W l. 1908–13 i 1917–18 uczył łaciny, greki i propedeutyki filozofii w VI Gimnazjum im. S. Staszica we Lwowie. W l. 1913–17 był nauczycielem dzieci Witolda Czartoryskiego w Pełkini koło Jarosławia. Pobyt w tym środowisku dał R-owi towarzyską ogładę, którą się wyróżniał. W okresie pracy nauczycielskiej R. był związany z Polskim Stronnictwem Ludowym (PSL), ale początkowo nie odgrywał większej roli w życiu organizacyjnym stronnictwa. Po rozłamie w PSL w r. 1913 opowiedział się po stronie PSL-«Piast». Brał udział w zjeździe inteligencji ludowej w Krakowie w czerwcu 1918 i wszedł w skład powołanej tam Nieustającej Komisji Zjazdów Inteligencji Ludowej PSL Król. Pol., Galicji i Śląska.
We wrześniu 1918 R. został nauczycielem łaciny i greki w Gimnazjum im. J. Zamoyskiego w Zamościu. Nawiązał kontakty z jedyną organizacją ludową działającą na tym terenie: PSL-«Wyzwolenie». Włączył się do pracy polityczno-niepodległościowej i wkrótce stał się jednym z głównych animatorów ruchu ludowego na Zamojszczyźnie. W porozumieniu z Polską Partią Socjalistyczną (PPS) i Polską Organizacją Wojskową (POW) utworzył w Zamościu straż obywatelską, organizował wiece i manifestacje patriotyczne, współpracował z „Gazetą Zamojską” i zamieszczał w niej liczne artykuły. Postulował w nich wspólny front ludowy i popularyzował postacie przywódców ludowych. Prace te przerwał wyjazd R-a do chorej córki do Lwowa, gdzie pobyt, na skutek zajęcia miasta przez Ukraińców, przedłużył się o kilka tygodni. Po powrocie do Zamościa organizował akcję pomocy dla oblężonego Lwowa. Mimo stosunkowo krótkiej działalności na terenie Zamojszczyzny, zyskał tu sobie R. duży autorytet. Wyrazem tego był m. in. wybór do Sejmu Ustawodawczego z listy PSL-«Wyzwolenie» w styczniu 1919 w okręgu wyborczym nr 23 (powiaty: Zamość, Biłgoraj, Krasnystaw i Janów).
W początku lutego 1919 przeniósł się R. do Warszawy. W Sejmie został obrany wiceprzewodniczącym komisji konstytucyjnej, której zadaniem było opracowanie projektu ustawy zasadniczej. Przy wielkim nakładzie pracy samokształceniowej w stosunkowo krótkim czasie R. poznał problematykę prawa państwowego. Wobec ustąpienia przewodniczącego Komisji – Władysława Seydy (w związku z nominacją 16 VIII 1919 na ministra byłej dzielnicy pruskiej) R. objął przewodnictwo Komisji i był jednym z twórców konstytucji marcowej 1921 r.; jako delegat PSL-«Wyzwolenie» referował w Komisji koncepcje swego stronnictwa, a zarazem na zlecenie Komisji opracowywał fragmenty konstytucji. Działał także w Komisji Spraw Zagranicznych i Komisji Oświaty. Wygłosił na sesjach sejmowych w r. 1919 trzy zasadnicze przemówienia w sprawach polityki zagranicznej: dn. 26 III nad wnioskiem Komisji Spraw Zagranicznych postulującym zawarcie sojuszu Polski z państwami sprzymierzonymi przeciwko Niemcom, 23 V w dyskusji nad sprawozdaniem Ignacego Paderewskiego z przebiegu rokowań w Paryżu, w którym krytykował projekt utworzenia Wolnego Miasta Gdańska, wreszcie 30 VII w sprawie ratyfikacji traktatu wersalskiego. W tym ostatnim przemówieniu występował o odroczenie ratyfikacji traktatu o mniejszościach narodowych.
R. zajmował się również sprawami oświaty. W listopadzie 1919 zgłosił wniosek o opracowanie jednolitych przepisów dotyczących kwalifikacji i płac nauczycieli szkół państwowych. W lipcu 1920 zabierał głos w sprawie ustawy o szkołach akademickich, domagając się m. in., by habilitacja nie była ograniczona żadnymi względami politycznymi. R. wchodził także w skład sejmowej Podkomisji Wojskowej, powołanej i wysłanej w kwietniu 1919 dla przeprowadzenia inspekcji frontu południowo-wschodniego, a w lutym 1920 był członkiem delegacji sejmowej na uroczystość «zaślubin Polski z morzem». R. był uważany za jednego z najpracowitszych i najsumienniejszych posłów; cieszył się opinią świetnego mówcy. Był rzecznikiem zjednoczenia ruchu ludowego. Jego w dużej mierze zasługą było połączenie w początku października 1919 klubów parlamentarnych PSL-«Piast» i PSL-«Wyzwolenie». R. został wybrany na jednego z wiceprzewodniczących prezydium wspólnego klubu. Zjednoczenie było krótkotrwałe, gdyż w styczniu 1920 frakcja parlamentarna PSL-«Wyzwolenie» powróciła do samodzielności organizacyjnej. R. wraz z grupą 24 posłów pozostał w PSL-«Piast». Od tego czasu wchodził do jego Rady Naczelnej i do Zarządu Głównego (ZG) jako wiceprezes (z krótką przerwą od końca listopada 1926 do początków lipca 1927). W lutym 1920 na ogólnopolskim Kongresie Ludowym PSL-«Piast» R. przedstawił sytuację w ruchu chłopskim i postulował złączenie się ludowców w jedno stronnictwo. Gdy w związku z sytuacją na froncie wojennym utworzona została w myśl ustawy sejmowej z 1 VII 1920 Rada Obrony Państwa (ROP), R. zasiadał w niej z ramienia PSL-«Piast». Zabierał wielokrotnie głos na posiedzeniach ROP, m. in. ze względu na sytuację wewnętrzną wskazywał na potrzebę reformy agrarnej (13 VII), zwracał uwagę na nieodpowiednie obsadzenie placówek dyplomatycznych i na konieczność zmiany dowództwa, «gdyż pewni ludzie są już zmęczeni» (19 VII). Ustąpił z ROP 24 VII t. r. w związku z nominacją na ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego w rządzie Wincentego Witosa. Z ramienia rządu wyjeżdżał wraz z Ignacym Daszyńskim ok. 14 VIII na inspekcję frontu koło Radzymina, a z W. Witosem 16 VIII do Modlina i Nasielska oraz 20 VIII do Siedlec.
Jako minister wniósł pod obrady Sejmu projekty szeregu doniosłych ustaw dotyczących: zakładania i utrzymywania publicznych szkół powszechnych a także ich budowy, organizowania początkowych kursów dla dorosłych, zakładania bibliotek powszechnych oraz nowelizacji ustawy o szkołach akademickich. Pod kierownictwem R-a ustalono zasady kształcenia lekarzy i prawników, opracowano statut dla Uniw. Pozn. R. powołał do życia Akademię Nauk Technicznych. Jedną z najważniejszych prac podjętych przez niego była unifikacja organizacji szkolnictwa na terenie całego kraju. W jej wyniku uległy likwidacji lokalne zarządy szkolne, a na ich miejsce powstały podległe ministerstwu kuratoria: lwowskie, poznańskie i pomorskie; w tym samym czasie utworzone zostały również kuratoria: nowogródzkie, poleskie i wołyńskie. Procesowi temu towarzyszyła unifikacja zasad samorządu szkolnego, opierających egzystencję szkoły na współdziałaniu państwa z gminą i miejscowym społeczeństwem. R. zainicjował wielokierunkową akcję podwyższenia kwalifikacji nauczycielskich. Zakładał nowe placówki kształcenia nauczycieli, z których najważniejszą był otwarty w sierpniu 1921 Państwowy Instytut Nauczycielski w Warszawie, wydał szereg zarządzeń normujących organizację kursów dokształcających dla nauczycieli, wreszcie utworzył Państwowy Instytut Pedagogiczny, przeznaczony dla wykładowców przedmiotów pedagogicznych w seminariach nauczycielskich. W celu stworzenia podstaw teoretycznych dla szkolnictwa i wychowania R. powołał przy ministerstwie Komisję Pedagogiczną, do której weszli wybitni pedagodzy (m. in. Stanisław Kot, Ksawery Prauss, Paweł Sosnowski). Rozporządzeniem z lipca 1921 zniósł R. w szkołach kary cielesne, które stosowano jeszcze na terenie byłego zaboru pruskiego. Od 11 VII 1921 był R. również kierownikiem Min. Sztuki i Kultury.
Po dymisji rządu Witosa 13 IX 1921, R. powrócił do pracy w Sejmie i objął przewodnictwo Komisji Konstytucyjnej, która pracowała wówczas nad projektem ordynacji wyborczej, uchwalonej w lipcu 1922. Wznowił działalność w klubie parlamentarnym PSL-«Piast» i objął redakcję tygodnika „Wola Ludu”. W t. r. ZG PSL-«Piast» wyznaczył go na pełnomocnika wobec „Kuriera Lwowskiego”. R. był stałym współpracownikiem tego dziennika i dostarczał informacji do rubryki „Zza kulis sejmu”. W wyborach z 5 XI 1922 wszedł do Sejmu z listy nr 1: PSL-«Piast» w okręgu Samborskim nr 49 (wybrany jednocześnie z listy państwowej). W dn. 1 XII t. r. obrano go 252 głosami (na 432 głosujących) marszałkiem Sejmu. W ciągu pięcioletniej kadencji Sejmu R. jako marszałek pełnił rolę mediatora pomiędzy stronnictwami i partiami politycznymi z dużymi umiejętnościami i taktem. Wielkie rozdrobnienie partyjne i brak wyraźnej większości w Sejmie zmuszały R-a do dokonywania trudnych zabiegów montowania większości dla często zmieniających się rządów. R. uczestniczył w rozmowach dotyczących ustalania składu poszczególnych gabinetów i jego głos liczył się w tych decyzjach. Istotną rolę odegrał zwłaszcza w doprowadzeniu do sformułowania tzw. układu lanckorońskiego, zwanego też «zasadami współpracy stronnictw polskich», i powołania drugiego gabinetu Witosa. W okresie gdy przewodniczył Izbie Sejm uchwalił 497 ustaw odnoszących się do różnych dziedzin życia państwowego, m. in. pierwszą ustawę budżetową, ustawę językową, ustawę o ochronie praw młodocianych i kobiet oraz o ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia, skodyfikował prawo patentowe, ratyfikował konkordat, uchwalił ustawę o reformie rolnej, przeprowadził wraz z gabinetem Władysława Grabskiego reformę walutową. Jako marszałek Sejmu odegrał też istotną rolę w osiągnięciu kompromisu między stronnictwami w sprawie projektu ustawy samorządowej.
W kilkanaście dni po objęciu przez R-a funkcji marszałka Sejmu doszło do zabójstwa prezydenta Gabriela Narutowicza. Zgodnie z postanowieniami konstytucji, R. pełnił w dn. 16–22 XII 1922 funkcję głowy państwa. Dzięki szybkości działania i zdecydowaniu R-a nie doszło w kraju do zamieszek. Powołany przez R-a rząd pod kierunkiem gen. Władysława Sikorskiego opanował sytuację. Zgromadzenie Narodowe w dn. 22 XII pod przewodnictwem R-a wybrało na prezydenta Stanisława Wojciechowskiego. Po raz drugi pełnił R. funkcję głowy państwa bezpośrednio po przewrocie majowym (15 V do 4 VI 1926). Po wkroczeniu Józefa Piłsudskiego do Warszawy, R. odegrał rolę mediatora, dążąc do zakończenia groźnego dla państwa konfliktu. Przyjął dymisję prezydenta S. Wojciechowskiego i premiera W. Witosa; jako tymczasowa głowa państwa powołał – w porozumieniu z J. Piłsudskim – nowy gabinet Kazimierza Bartla. Przewodniczył Zgromadzeniu Narodowemu, które wybrało na prezydenta J. Piłsudskiego; gdy ten zrezygnował, PSL-«Piast» wysunęło kandydaturę R-a. R. odmówił i w dn. 1 VI t. r. przewodniczył Zgromadzeniu Narodowemu, które wybrało na prezydenta Ignacego Mościckiego. Do tego wyboru przyczynił się też, na wniosek R-a, klub parlamentarny PSL-«Piast». R. podkreślał często, że jest marszałkiem całego Sejmu, a nie tylko reprezentantem stronnictw, które go wybrały. Rzeczywiście w swej działalności starał się zachować duży obiektywizm. Doprowadziło to nawet do pewnych konfliktów z własnym stronnictwem (np. w sprawie niedostatecznej – zdaniem Witosa – obrony ministra Władysława Kiernika, atakowanego przez lewicę w związku z wydarzeniami krakowskimi 1923 r.). Zdaniem niektórych przekroczył granicę tego obiektywizmu, gdy w styczniu 1927 doszło do aresztowania posłów mniejszości narodowych. R. nie tylko ich nie bronił, ale udzielał wskazówek ministrowi sprawiedliwości Aleksandrowi Meysztowiczowi, jak winno brzmieć jego pismo oficjalne w tej sprawie do marszałka Sejmu, by odpowiadało wymogom formalnym. W związku z tym zgłoszony został w końcu stycznia 1927 wniosek klubów mniejszości narodowych: Niezależnej Partii Chłopskiej i frakcji komunistycznej o wyrażenie R-owi wotum nieufności. Sejm odrzucił ten wniosek, podobnie jak odrzucił dwukrotnie (w grudniu 1923 po utracie przez rząd większości w Sejmie, do czego doszło w następstwie rozłamu w PSL-«Piast» po wypadkach krakowskich z listopada t. r., i w czerwcu 1926) składaną przez R-a dymisję z funkcji marszałka Sejmu. Po zamachu majowym 1926 zmienił się, choć nie od razu – stosunek R-a do Piłsudskiego. R. nigdy nie należał do grona jego wielbicieli, ale do Naczelnika Państwa i Naczelnego Wodza odnosił się z sympatią. Po przewrocie majowym przyczynił się do zalegalizowania jego władzy. Wierzył w utrzymanie demokratycznej równowagi władz ustawodawczej i wykonawczej i ich lojalnego współdziałania. Z upływem czasu przekonał się, że obóz sanacyjny zmierza do istotnego ograniczenia wpływu parlamentu na bieg spraw państwowych.
W marcu 1928 został R. ponownie wybrany do Sejmu, z ramienia PSL-«Piast» (z listy państwowej). Był członkiem sejmowej Komisji Budżetowej i kilkakrotnie zabierał głos w debacie plenarnej m. in. w sprawie przekroczenia przez rząd uchwalonego przez Sejm budżetu, a w styczniu 1929 wygłosił obszerne przemówienie na temat preliminarza budżetowego państwa na r. 1929/30. R. zachował w Sejmie duży autorytet jako znawca praktyki parlamentarnej i regulaminu sejmowego.
Poświęcał w tym czasie wiele pracy sprawom organizacyjnym PSL-«Piast», które w wyborach do Sejmu w r. 1928 poniosło porażkę. W tym okresie pogłębiły się rozdźwięki pomiędzy R-em a W. Witosem. R. bowiem przeciwstawiał się dążeniom Witosa do zbliżenia «Piasta» z prawicą, a sam skłaniał się ku sojuszowi z PSL-«Wyzwolenie» i PPS. W przeciwieństwie do Witosa, który stanie się zwolennikiem działań nawet z użyciem siły, R. uznawał tylko legalne, prawne środki walki. Dążył nieustannie do zjednoczenia ruchu ludowego na podstawie programu PSL-«Piast», występując przeciwko tym punktom programu innych stronnictw ludowych, które domagały się zmiany istniejących stosunków społecznych, a także przeprowadzenia reformy rolnej bez odszkodowania. W listopadzie 1929 został R. oddelegowany przez PSL-«Piast» do Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Ludowych. W dużej mierze zasługą R-a było doprowadzenie do połączenia się w grudniu 1930 klubów parlamentarnych PSL-«Piast», PSL-«Wyzwolenie» i Stronnictwa Chłopskiego, a w marcu 1931 do zjednoczenia tych trzech partii w Stronnictwo Ludowe (SL). R. został wybrany na członka Naczelnego Komitetu Wykonawczego (NKW) SL, w którym objął kierownictwo Komisji Prasowej; powierzono mu wtedy funkcję redaktora naczelnego organu SL „Zielonego Sztandaru”, którą pełnił do wybuchu wojny w r. 1939. We wrześniu 1930 kierował akcją protestacyjną w związku z uwięzieniem przywódców Centrolewu w twierdzy brzeskiej (m. in. przemawiał na wiecu w Warszawie). Wystąpił też jako świadek na procesie więźniów brzeskich i wygłosił odważną mowę.
W wyborach do Sejmu w listopadzie 1930 R. nie uzyskał mandatu; wszedł jednak do Sejmu w r. 1934 (zaprzysiężony 26 I) na miejsce Witosa i był posłem do czerwca 1935. W marcu 1935 w przemówieniu sejmowym wystąpił z ostrą krytyką projektu nowej konstytucji. Od września 1933, to jest od wyjazdu Witosa na emigrację do Czechosłowacji, kierował przy współudziale Stanisława Mikołajczyka SL, a funkcję prezesa NKW SL objął formalnie w lutym 1935 i pełnił ją (z krótką przerwą) do 17 V 1939, tj. do powrotu Witosa z emigracji. Był rzecznikiem bojkotu przez SL wyborów do Sejmu w l. 1935 i 1938. Kilkakrotnie spotykał się z Witosem i innymi przywódcami ruchu ludowego w Czechosłowacji, uzgadniając kierunki polityki stronnictwa. Brak było jednak nadal zgodności w ich stanowiskach. R. przeciwstawiał się podjęciu walki z sanacją poprzez strajki, na co nalegał Witos. Ze swej strony R. próbował dojść do porozumienia z liberalnym skrzydłem sanacji, co nie dało żadnych rezultatów. Był przeciwnikiem Frontu Morges. Gdy Nadzwyczajny Kongres SL w styczniu 1937 zobowiązał kierownictwo SL do podjęcia akcji strajkowej na wsi, i gdy przychyliła się do tego większość członków NKW, R., w obawie przed rozlewem krwi był przeciwny strajkowi i ustąpił z prezesury; formalnie został przez NKW urlopowany, a jego funkcję czasowo przejął Stanisław Mikołajczyk. Kiedy jednak zapadła decyzja o terminie strajku, R. powrócił do pracy w stronnictwie i zajmował się m. in. redagowaniem „Biuletynu Strajkowego”. Po strajku i zajściach, jakiemu towarzyszyły, R. zorganizował pomoc dla rodzin zabitych i rannych oraz opiekę prawną dla aresztowanych. Na Kongresie SL w lutym 1938 w Krakowie R. wygłosił jedno ze swych najlepszych przemówień. Dokonał w nim diagnozy sytuacji państwa targanego licznymi konfliktami i wskazał na zagrożenia – również narodowego bytu. Zasługą R-a była konsolidacja SL i zacieśnienie współpracy z młodzieżowymi organizacjami ludowymi, wśród których cieszył się dużym autorytetem.
Wedle Leona Chajna R. od ok. 1918 r. był członkiem kółka masońskiego «444» zwanego również «Czystą Ręką», a w latach trzydziestych uczestniczył w stałych zebraniach grona osób należących do masonerii i był na tych zebraniach referentem w sprawach parlamentarnych i oświatowych. Natomiast Ludwik Hass kategorycznie temu zaprzecza. Również sam R. kilkakrotnie stwierdzał publicznie, że nie ma nic wspólnego z masonerią.
W dniu wybuchu wojny 1 IX 1939 R., wraz z Kazimierzem Bagińskim i przedstawicielami PPS, udał się do prezydenta I. Mościckiego z propozycją utworzenia «rządu zgody narodowej». Delegacja nie została przyjęta. Gen. W. Sikorski na spotkaniu z R-em w dn. 3 IX miał wysunąć propozycję udania się do Lwowa dla objęcia urzędu premiera nowego rządu, który powstanie bądź na wschodnich terenach kraju, bądź na emigracji. R. miał tę propozycję odrzucić. Okres oblężenia Warszawy we wrześniu 1939 spędził R. m. in. prawdopodobnie u działacza ludowego Szczepana Ciekota w Chodowie koło Siedlec (większość biografów R-a twierdzi, że przebywał w Warszawie, co jednak nie jest zgodne z prawdą, mimo że nazwisko R-a figuruje w składzie Komitetu Obywatelskiego, powołanego 20 IX przez gen. Juliusza Rómmla). Wkrótce po kapitulacji powrócił do Warszawy i w początkach października brał udział w zebraniu, w którym uczestniczyli m. in. gen. Michał Karaszewicz-Tokarzewski, Mieczysław Niedziałkowski oraz Stefan Starzyński, na którym omawiano sprawę powołania do życia konspiracyjnej organizacji pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski (SZP). R. był rzecznikiem tworzenia jednolitej armii podziemnej. Za jego sugestią ruch ludowy popierał SZP, a następnie jego kontynuację, Związek Walki Zbrojnej. R. był współinicjatorem, współorganizatorem i członkiem tajnej Głównej Rady Politycznej, stanowiącej zaplecze polityczne powstającej SZP i przekształconej później w Polski Komitet Porozumiewawczy. Równocześnie aktywizował działaczy ruchu ludowego, próbując łączyć zerwane wojną struktury organizacyjne. W listopadzie 1939 R. został wybrany na członka Komisji Rewizyjnej Stołecznego Komitetu Samopomocy Społecznej (SKSS), późniejszej Rady Głównej Opiekuńczej, równocześnie obejmując przewodnictwo konspiracyjnej SKSS, której zadaniem było kierowanie polityczną stroną działalności komitetu. Mieszkanie R-a było w ciągu października i listopada 1939 miejscem bardzo licznych spotkań działaczy różnych organizacji politycznych.
W listopadzie t. r. (podawane są różne daty dzienne) po przeprowadzonej w mieszkaniu rewizji został aresztowany i przewieziony do więzienia przy ul. Daniłłowiczowskiej. Rozpoczęte przez R-a prace nad organizacją konspiracyjnego ruchu ludowego kontynuowali działacze, wywodzący się głównie ze Związku Młodzieży Wiejskiej RP «Wici» (ZMW RP-«Wici»). R. został zwolniony z więzienia prawdopodobnie 14 II 1940 i natychmiast powrócił do pracy konspiracyjnej. W marcu t. r. mając aprobatę Witosa (do którego tymczasem dotarł przedstawiciel ośrodka dyspozycyjnego w Warszawie) podjął decyzję o powołaniu konspiracyjnego Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego (CKRL), któremu podlegały zarówno ośrodki terenowe SL jak ZMW RP-«Wici». W CKRL R. objął sprawy ogólnopolityczne, miał też sprawować opiekę nad komisją programową. Odrzucił propozycję Jana Wiktora zorganizowania mu wyjazdu przez Węgry do Francji. W tym samym czasie odrzucił proponowaną mu przez Niemców za pośrednictwem Adama Ronikiera ofertę współpracy i objęcia kierownictwa kolaborującego z okupantem rządu. W 2. połowie marca 1940 (prawdopodobnie 23 III) został R. ponownie aresztowany i osadzony na Pawiaku, a 21 VI t. r. rozstrzelany przez Niemców w lesie w pobliżu wsi Palmiry. Zwłoki R-a, zakopane w zbiorowej mogile, odnalezione zostały 25 IV 1946, a 23 VI t. r. odbył się uroczysty pogrzeb na cmentarzu w Palmirach. R. został pośmiertnie odznaczony Krzyżem Grunwaldu I kl.
Z małżeństwa z Bolesławą z Wiczyńskich miał R. córkę Annę, zamężną za Tadeuszem Stankiewiczem (oboje wraz z synkiem Maciejem zginęli od bomby lotniczej w czasie powstania warszawskiego).
R. pozostawił wspomnienia z działalności w okresie Sejmu Ustawodawczego i Sejmu RP I kadencji wydane pt. Pamiętniki (1918–1927) przez J. Dębskiego (W. 1965). Wyjątki z przemówień i artykułów R-a pt. Wskazania obywatelskie i polityczne ogłosił J. Gójski (Ł. po 1946).
W powstaniu warszawskim imieniem R-a nazwano 10 Dyw. Armii Krajowej (AK) walczącą na Mokotowie. W warszawskim Parku Dreszera odsłonięto w r. 1985 tablicę poświęconą żołnierzom 10 Dyw. AK im. M. Rataja. Imieniem R-a nazwana została ulica na Mokotowie w Warszawie, uliczka w Pyrach koło Warszawy, a także Uniwersytet Ludowy w Rachaniach (pow. Tomaszów Lubelski). ZMW RP-«Wici» utworzył w r. 1945 fundusz stypendialny im. M. Rataja.
R. był prototypem satyrycznie ujętej postaci Ciaracha w „Mateuszu Bigdzie” (1933) J. Kadena Bandrowskiego. Jest jednym z bohaterów filmu „Śmierć Prezydenta” w reżyserii J. Kawalerowicza (1977) (postać R-a kreował Tomasz Zaliwski).
Fot. w: „Chłopski Świat” 1946 nr 4; Karykatura w: „Mucha” 1938 nr 6 s. 5, nr 12 s. 3; – Enc. Powsz. (PWN) (fot.); W. Enc. Powsz. (PWN), (fot.); Album sterników państwa pol., s. 18 (fot.); Działacze Polski „Współcześni”, W. [1928] (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Mościcki-Dzwonkowski, Parlament RP 1919–27, s. 195 (fot); Od Agrykoli do Żywnego. Mały słownik patronów ulic warszawskich, W. 1968; Oesterr. Biogr. Lexikon, Lf. 40; Przywódcy ruchu ludowego, W. 1968 s. 258–76; Rzepeccy, Sejm i Senat 1922–7, s. 303 (fot.) 304–5, 469; Rzepeccy, Sejm i Senat 1928–33, s. 135 (fot.), 141, 204, 214; Rzepecki, Sejm 1919, s. 156 (fot.), 158, 274, 276, 280, 285; Straty kultury pol. 1939–44, II; Giza, Władze stronnictw lud., s. 591–3, 595–600, 603, 605, 628, 630–4; Sejm Rzeczypospolitej Polskiej. Okres III, Skład osobowy Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej w dniu 25 stycznia 1935, W. 1935 s. 18, 24, 37; Przewodnik po zasobie Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, W. 1975 s. 32–3; – Ajnenkiel A., Od rządów ludowych do przewrotu majowego, Wyd. 3, W. 1977; tenże, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, W. 1975; tenże, Spór o model parlamentaryzmu polskiego do r. 1926, W. 1972; Borkowski J., Od Waryńskiego do Witosa. Ruch robotniczy a chłopi i ludowcy w Polsce, W. 1984; tenże, Postawa polityczna chłopów polskich w latach 1930–35, W. 1970; Buczek R., Stronnictwo Ludowe w latach 1939–1945, Londyn 1975; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1984; Czajowski J., Majchrowski J., Sylwetki polityków Drugiej Rzeczypospolitej, Kr. 1987 s. 42–52 (fot); Czubiński A., Centrolew. Kształtowanie się i rozwój demokratycznej opozycji antysanacyjnej w Polsce w l. 1926–1930, P. 1963; Dębski J., Maciej Rataj (1884–1940), „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 2: 1960 s. 418–21 (fot); Drozdowski M. M., Społeczeństwo polskie, państwo, politycy II Rzeczypospolitej, Kr. 1972; Duraczyński E., Stosunki w kierownictwie podziemia londyńskiego 1939–1943, W. 1966; Dymek B., Niezależna Partia Chłopska 1924–1927, W. 1972; Dziecinne lata marszałka Rataja, „Chłopski Sztandar” 1946 nr 25 s. 5–6; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, (fot.); Fitowa A., Początki konspiracyjnego ruchu ludowego w Małopolsce, w: Studia z dziejów ruchu ludowego, W. 1971; Garlicki A., Od maja do Brześcia, W. 1981; tenże, Żakiet i sukmana, „Polityka” 1984 nr 7 s. 1, 14 (fot); Hass L., Rataj, Ponikowski, Askenazy – masonami?, „Więź” 1976 nr 6 s. 118; Hemmerling Z., Maciej Rataj, W. 1975; Holzer J., Mozaika polityczna Drugiej Rzeczypospolitej, W. 1974; J. Z., Marszałek Rataj na Palmirskiej Polanie, „Chłopski Świat” 1946 nr 6 s. 23–4; Jaworski L., Gimnazjum VI im. Stanisława Staszica we Lwowie 1902–1927, Lw. 1927 s. 102; Jędruszczak H. i T., Ostatnie lata II Rzeczypospolitej, W. 1970; Kisielewski T., Heroizm i kompromis, W. 1979; Kowal J., „Wici”. Powstanie i działalność społeczno-wychowawcza 1927–1939, W. 1964; Krukowski S., Geneza konstytucji z 17 marca 1921, W. 1977; Kroll B., Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, W. 1985; Lato S., Marszałek Maciej Rataj, „Zesz. Hist. Głosu Naucz.” 1983 nr 28 s. 1–16; tenże, Ruch ludowy a Centrolew, W. 1965; Łuczak A., Samorząd terytorialny w programach i działalności stronnictw ludowych 1918–1939, W. 1973; Mackiewicz (Cat) S., Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., London 1941; Matuszewska W., U źródeł strajku chłopskiego w roku 1937, W. 1962; Osiecki S., Marszałek Maciej Rataj, „Chłopski Świat” 1946 nr 2/3 s. 4–6; Paczkowski A., Prasa polityczna ruchu ludowego (1918–1939), W. 1970; Pietrzak M., Rządy parlamentarne w Polsce w l. 1919–1926, W. 1969; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967 II; Przybysz K., Konspiracyjna działalność Macieja Rataja, „Przegl. Human.” 1984 nr 11–12 s. 53–8; S. W., Maciej Rataj – Marszałek Sejmu, „Wieś Współcz.” 1984 nr 4 s. 11–23; Stęborowski S. P., Geneza Centrolewu, W. 1963; Studia z dziejów ruchu ludowego, W. 1971 s. 90–117; Szaflik J. R., Początki konspiracyjnego ruchu ludowego, W. 1973; tenże, Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” 1926–1931, W. 1970; Święcicki T., „444” czyli „Czysta Ręka”, „Zesz. Hist.” Z. 4: 1963 s. 168; Z ostatnich dni Macieja Rataja, „Chłopski Sztandar” 1947 nr 25 s. 2; Zakrzewski A., Maciej Rataj, „Wiad. Hist.” 1982 nr 4 s. 292–305; tenże, Wincenty Witos chłopski polityk i mąż stanu, W. 1977; Zaremba P., Historia dwudziestolecia, Paryż 1981 I–II; Zarys historii polskiego ruchu ludowego, W. 1970 II; Żmigrodzki J., Sztandarowe nazwiska Warszawy, „Polska Walcząca” 1944 nr 44 s. 3; – Bogusławski A., Ruch ludowy w czasie wojny 1914–1918 w Królestwie Polskim w świetle wspomnień (lipiec 1916 – listopad 1918 r. ), „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 2: 1960 s. 290; Cywilna obrona Warszawy we wrześniu 1939, W. 1964; Iwaszkiewicz J., Książka moich wspomnień, Kr. 1957; Klub Parlamentarny PSL Piast 1926–1931, [Wyd.] J. R. Szaflik, W. 1969; Korboński S., Polskie Państwo Podziemne, Paryż 1975; Leinwand A., Molenda J., Protokoły Rady Obrony Państwa, w: Z dziejów stosunków polsko-radzieckich, W. 1965 I; Maciej Rataj we wspomnieniach współczesnych, Wybrał i opracował S. Lato, W. 1984; Nagórski Z., Ludzie mego czasu, Paryż 1964; Protokoły posiedzeń Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego 1936–1939, „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 7: 1965; Singer B., Od Witosa do Sławka, Paryż 1962 s. 29, 43–6, 61, 152, 260, 365; Składkowski [F.] S., Nie ostatnie słowo oskarżonego, Londyn 1964; Sprawozdanie Dyrektora c. k. IV. Gimnazjum we Lwowie za r. szk. 1897, Lw. 1897; toż za l. szk. 1898–1903, Lw. 1898–1903; Spraw. stenogr. Sejmu, 1928–30, 1934–5; Thugutt S., Autobiografia, W. 1984; Wasylewski S., Czterdzieści lat powodzenia, Wr. 1959; Wiktor J., Spotkanie z Maciejem Ratajem, „Wieści” 1966 nr 5 s. 5; Witos W., Moje wspomnienia, Paryż 1964–5 I–III; tenże, Moje wspomnienia, Wyd. 2, W. 1981; Wojtas A., Powstanie CKRL, „Roczniki Dziejów Ruchu Lud.” Nr 16: 1974 s. 363–71; – „Chłopi i Państwo” 1947 nr 17 s. 1–2 (fot.), 3–5 (fot); „Chłopski Sztandar” 1945 nr 4 s. 1 (fot.), 1946 nr 18 s. 3–4, nr 25 s. 5–6, nr 26 s. 1–2, 5, nr 27 s. 2, 1947 nr 25 s. 2; „Chłopski Świat” 1946 nr 2/3 s. 4–6; „Dzien. Lud.” 1957 nr 200 s. 3 (fot.); „Gaz. Lud.” 1946 nr 119 s. 3, nr 158 s. 9, nr 168 s. 3, nr 171 s. 3, 7,1947 nr 168 s. 3, nr 169 s. 3; „Katolik” 1984 nr 8 s. 12; „Nowe Wyzwolenie” 1946 nr 3 s. 1, nr 4 s. 3; „Tyg. Kult.” 1963 nr 15 s. 11 (fot.), 1970 nr 27 s. 3, 9; „Tyg. Powsz.” 1984 nr 7 s. 1, 4–5 (fot.); „Wici” 1946 nr 25 s. 4–7, 1947 nr 26/7 s. 5; „Życie Warszawy” 1984 nr 42 s. 3; – Arch. Zakł. Hist. Ruchu Lud. w W.: Zbiory Macieja Rataja; B. Narod.: rkp. 6434, 7018; B. Ossol.: rkp. 7055, 7182, 12032, 13153, 13155, 13173, 13894, 14023, 14080, 14448, 15343, 15346–15347, 15354, 15586; B. PAN w Kr.: rkp. 4061, 4063, 4072, 4211, sygn. 9223 (K. Konarski, Maciej Rataj, „Przegl. Hist.-Oświat.” 1949; skład rozrzucony, odbitka szczotkowa).
Stanisław Konarski